غالباً اتفاق می افتد که هر یک از ما حتی در دانستن محل دفن نامدارترین پادشاهان کشور خود به زحمت می افتیم و چون برای سلاطین مقبره خاصی نیست و نعش بعضی از آنها را برای تقرب به بزرگان دین از محل واقعه به عتبات برده اند، تشخیص مدفن ایشان اکثر اوقات برای پژوهشگران مشکل می شود، به ویژه اینکه بعضی از این قبرها، امروز از میان رفته و در مورد بعضی دیگر به علت مشکوک بودن سنگ قبر به درستی مشخص نیست. تعیین محل قبر اکثر پادشاهان ایران قبل از صفویه غالباً به علت تحولات زمان و تغییرات سلسله ها برای ما میسر نیست و ما در این بحث فقط از ابتدای صفویان آغاز می کنیم و به آخرین پادشاه قاجار پایان می دهیم.
الف: پادشاهان صفوی و مدفن آنها
۱- شاه اسماعیل اول: شاه اسماعیل اول که در واقع موسس سلسله صفویه است، در روز سه شنبه ۲۵ ماه رجب از سال ۸۹۲ متولد شد و در محرم ۹۰۵ ادعای پادشاهی کرد و در سال ۹۰۶ بر تخت نشست. او طی سفری که در سال ۹۳۰ به منطقه «شکی» کرده بود، در مراجعت در سراب مریض شد و طبیبان مرض او را حصبه تشخیص دادند و به همان بیماری در روز دوشنبه ۱۹ ماه رجب ۹۳۰ در همان جا فوت کرد و نعش او را به اردبیل آوردند و در جوار جدش شیخ صفی الدین به خاک سپردند و قبر او فعلاً در آنجاست. مدت عمر این فرمانروا ۳۸ سال (شش روز کم) و مدت پادشاهی اش ۲۴ سال بود.
۲- شاه طهماسب اول صفوی: شاه طهماسب که پسر بزرگ شاه اسماعیل است، در صبح چهارشنبه ۲۴ رجب ۹۱۹ متولد شد و در صبح روز دوشنبه ۱۹ رجب ۹۳۰ به جای پدر به سلطنت رسید و بعد از ۵۳ سال و شش ماه و ۲۶ روز سلطنت در سه شنبه ۱۵ صفر سال ۹۸۴ در قزوین پس از مدتی بیماری درگذشت. سن او در زمان مرگ ۶۴ سال و یک ماه و بیست و پنج روز بود. جنازه پادشاه را در مزار شاهزاده حسین قزوینی به امانت گذاشتند و طبق نوشته تاریخ عالم آرای عباسی، سپس نعش را در ضریح حضرت رضا(ع) به خاک سپردند تا آنکه در سال ۱۰۰۵ هجری قمری یعنی سال دهم سلطنت شاه عباس اول، عبدالمومن ازبک بر مشهد استیلایافت و قبرهای کلیه شاهزادگان صفوی را که در آنجا بود، شکافته و استخوان های آنها را بیرون آورد و می خواست به بخارا ببرد. ولی انباردار ویژه شاه عباس که در مشهد بود، خان ازبک را فریب داد و گفت اگر استخوان های شاه طهماسب را به عوامل شاه عباس در طبس ببری انعام زیادی خواهی گرفت و او نیز چنین کرد و استخوان های شاه طهماسب را به اصفهان حمل کردند و پس از آنکه در امامزاده ای به امانت گذاشتند، به عتبات عالیات فرستادند و در محلی نهانی به خاک سپردند.
۳- شاه اسماعیل دوم: این پادشاه که ۴۳ سال بیشتر عمر نکرد، یک سال و سه ماه و نوزده روز سلطنت کرد و در شب یکشنبه ۱۳ رمضان ۹۸۵ در منزل یکی از نزدیکانش مسموم شد و جان به جان آفرین تسلیم کرد و او را در محلی غیرمشخص دفن کردند.
۴- سلطان محمد خدابنده: این پادشاه که در شب سه شنبه ۲۹ جمادی الاول از سال ۹۳۸ تولد یافته بود، بزرگ ترین فرزند شاه طهماسب اول بود و در ۱۵ رمضان ۹۸۵ در شیراز به سلطنت رسید و در دوم شوال به قزوین رسید و لقب خدابنده را برای خود انتخاب کرد.
سلطان محمد خدابنده را در ذی حجه ۹۹۶، پسرش عباس میرزا (شاه عباس اول) از سلطنت خلع کرد و خود به نام شاه عباس، پادشاه شد و سلطان محمد خدابنده در قصر سلطنتی قزوین تحت نظر بود تا آنکه در سال ۱۰۰۴ در همان جا به مرض اسهال مرد و او را در مزار امامزاده شاهزاده حسین قزوینی به خاک سپردند. صاحب تاریخ عالم آرا می نویسد که بعد از مدتی نعش او را به عتبات عالیات بردند اما ظاهراً امروز در عتبات از این قبر اثری نیست.
۵- شاه عباس اول: شاه عباس اول پسر سلطان محمد خدابنده در شب شنبه اول رمضان سال ۹۷۸ در هرات متولد شد و در ذی حجه ۹۹۶ به جای پدر نشست و در صبح پنجشنبه ۲۴ جمادی الاول ۱۰۳۸ در اشرف مازندران (بهشهر امروزی) جان سپرد در حالی که ۵۹ سال و هشت ماه و ۲۲ روز عمر داشت و ۴۲ سال سلطنت کرده بود. نعش شاه عباس را از اشرف به کاشان آوردند و در محله پشت مشهد کاشان بیرون این شهر در امامزاده ای به نام حبیب بن موسی به امانت گذاشتند تا بعد به یکی از اماکن متبرکه منتقل کنند. اما واقعاً نعش شاه عباس به یکی از این مکان ها منتقل شده یا در همان محله پشت مشهد کاشان باقی است، کسی درست نمی داند. به روایتی او را محرمانه به قصد بردن به عتبات به قم آوردند و در آنجا موقتاً به امانت گذاشتند و در همان جا ماند. روایتی دیگر حاکی است که طبق وصیت خود شاه که می خواست قبرش مخفی باشد، پس از فوتش سه تابوت ساختند؛ یکی را به اردبیل، یکی را به مشهد و سومی را به نجف فرستادند و تنها در این سومی نعش شاه قرار داشت. امروز هیچ کس نمی داند نعش بزرگ ترین پادشاهان صفوی چه شده و در کجا قرار دارد.
۶- شاه صفی: شاه صفی که پسر صفی میرزا و نوه شاه عباس اول است، در شب چهارشنبه دهم محرم ۱۰۲۱ در نزدیکی نور مازندران متولد شده و در شب دوشنبه ۲۹ جمادی الثانی ۱۰۳۸ به جای جد خود در اصفهان به تخت نشسته و پس از ۳۱ سال و یک ماه و دو روز عمر و ۱۳ سال و هشت ماه و دو روز سلطنت سفاکانه در تاریخ دوشنبه ۱۲ صفر ۱۰۵۲ در کاشان مرد و نعش او را از آنجا به قم آورده و در آنجا دفن کردند.
۷- شاه عباس دوم: این پادشاه پسر شاه صفی است و در ۹سالگی در ۱۵ صفر ۱۰۵۲ به جای پدر نشست و پس از ۳۴ سال و ۹ ماه و ۱۵ روز عمر و ۲۵ سال و ۱۵ روز سلطنت در شب ۲۳ ربیع الاول سال ۱۰۷۷ در حوالی دامغان درگذشت و نعش او را به قم بردند و در جنب پدرش شاه صفی به خاک سپردند. بقعه او در شاه سلیمان است و در سال ۱۰۷۸ به اتمام رسیده است
۸- شاه سلیمان: او پسر شاه عباس دوم است که در ۲۰سالگی در ششم شعبان ۱۰۷۷ جلوس و ۲۸ سال و کسری سلطنت کرده و در سال ۱۱۰۶ فوت کرد و نعش او را نیز به مقبره سلاطین صفویه به قم بردند و در آنجا است.
۹- شاه سلطان حسین: او در سال ۱۱۰۶ به جای پدرش نشست و در روز جمعه ۱۲ محرم ۱۱۳۵ در فرح آباد تاج پادشاهی را به دست خود بر سر محمود افغان گذاشته و از سلطنت ۲۹ساله به اجبار دست کشید. شاه سلطان حسین در ۱۱۳۹ به دست اشرف افغان کشته شد و جسد او را به قم بردند و در مقبره شاه سلیمان دفن کردند.
۱۰- شاه طهماسب دوم: او پسر بزرگ شاه سلطان حسین است که سمت ولیعهدی پدر را داشت و هنگام محاصره اصفهان به دست افغان ها خود را به قزوین رساند و چون خبر کشته شدن پدرش را به دست اشرف افغان شنید، در این شهر جلوس کرد و او از تاریخ اول ماه ربیع الاول ۱۱۴۵ عنوان پادشاهی یافت. در این تاریخ نادر او را معزول کرد و پسرش عباس میرزا را به نام و عنوان «شاه عباس سوم» پادشاه خواند و شاه طهماسب را به حبس انداخت و محل زندان او شهر مشهد بود. در اوایل سال ۱۱۵۲ چون خبر کشته شدن نادر در هند به غلط در ایران شایع شد، رضا قلی میرزا از بیم آنکه مبادا مردم به طرفداری از صفویه قیام کنند، به قتل شاه طهماسب دوم که در آن روزها در سبزوار اقامت داشت، امر داد و او و دو پسرش شاه عباس سوم و سلیمان میرزا به این ترتیب به قتل رسیدند. جسد شاه طهماسب دوم را در مشهد مدفون ساختند و پس از مدتی نعش او را از مشهد به قم برده و در جنب قبر پدر و جدش به خاک سپردند.
قبر پادشاهان افشاریه و زندیه
نادرشاه افشار که در ۲۴ شوال ۱۱۴۸ در دشت مغان آذربایجان تاجگذاری کرده و با عزل شاه عباس سوم خاندان صفوی را منقرض کرد، ۱۱ سال و هفت ماه و ۱۷ روز سلطنت کرد و در شب یکشنبه ۱۱ جمادی الثانی از سال ۱۱۶۰ در فتح آباد قوچان به دست امرای خود به قتل رسید و در مقبره ای که خود آن پادشاه قبلاً برای خود در مشهد ساخته بود، دفن شد. عادل شاه برادرزاده نادر و برادرش ابراهیم شاه هر دو در مشهد مدفون هستند.
شاهرخ میرزا در سال ۱۱۶۱ در مشهد به جای جد خود نادر در مشهد سلطنت خود را آغاز کرد. شاهرخ همه جواهرات نادری را تحویل آقامحمدخان نداد، به همین خاطر خان قاجار دستور داد سر او را خمیر گرفته و سپس روی سرش سرب مذاب ریختند. او در حالی که ۶۳ سال عمر بیشتر نداشت، به مازندران فرستاده شد و در راه جان داد و محل قبر او معلوم نیست. آخرین پادشاه سلسله افشاریه نادرمیرزا پسر شاهرخ است که در مشهد مدتی سلطنت کرد ولی فتحعلی شاه قاجار در ۱۲۱۸ بر او دست یافت و او را دستگیر و به تهران فرستاد و در تهران به قتل رساند و از محل قبر او اطلاعی در دست نیست. کریم خان زند که موسس سلسله زندیه بود، ۳۰سال و هشت ماه و ۱۲ روز سلطنت کرد و در سیزدهم ماه صفر سال ۱۱۹۳ در شیراز فوت کرد و به واسطه نزاع زندیه بر سر جانشینی او سه روز، جسد او بر زمین ماند تا آنکه زکی خان برادر مادری او پس از قتل امرای زندیه جسد او را در شیراز به خاک سپرد.
در سال ۱۲۰۶ آقامحمدخان چون نسبت به کریم خان کینه داشت، امر داد که استخوان های او را از شیراز به تهران آوردند و در حالی دفن کردند که آقامحمدخان هر روز از روی آن می گذشت و زمین را لگدکوب می کرد. بعدها که فتحعلی شاه به سلطنت رسید، استخوان های کریم خان را از آنجا خارج کرد و به نجف فرستاد. هیاهویی که در اوایل سلطنت رضاشاه پهلوی برپا کردند که همان نقطه را شکافته و استخوان ها را بیرون آورده اند، به کل بی اساس است و از جانب متملقین بی خبر به آن دامن زده اند.
آخرین پادشاه زندیه لطفعلی خان است که آقامحمدخان او را با شکنجه کشت و جسدش در امامزاده زید تهران در مرکز بازار تهران در جنب مدرسه حافظ مدفون است.
قبرهای پادشاهان قاجار
۱- آقامحمدخان: او در روز یکشنبه ۲۷ محرم سال ۱۱۵۵ در استرآباد متولد شده بود، پس از رسیدن به سلطنت در رمضان ۱۲۱۰ در تهران تاجگذاری کرد و در شب شنبه ۲۱ ذی حجه ۱۲۱۱ در قلعه شوش به دست فراشان خود به قتل رسید. آقامحمدخان را ابتدا در قلعه شوش به خاک سپردند ولی پس از آنکه فتحعلی شاه برادرزاده او به سلطنت رسید، نعش آقامحمدخان را از شوش به تهران آورد و به دستور این پادشاه جسد آقامحمدخان را در ۲۶ جمادی الاول ۱۲۱۲ به نجف اشرف فرستادند و در مسجد پشت سر ضریح حضرت علی(ع) به فاصله هفت ذرع از مرقد امام دفن کردند.
۲ – فتحعلی شاه قاجار: او که به باباخان معروف است، در روز عید رمضان ۱۲۱۲ به سلطنت رسید و در عصر پنجشنبه ۱۹ جمادی الثانی سال ۱۲۵۰ در اصفهان فوت کرد. تولد فتحعلی شاه در سال ۱۱۸۵ واقع شد و سنش هنگام مرگ ۶۶ سال بود. مدت سلطنت او ۳۸ سال و پنج ماه بود. نعش او را در قم در بقعه ای که خود او ساخته بود، دفن کردند.
۳- محمدشاه قاجار: او فرزند عباس میرزا و نوه فتحعلی شاه بود که در شب یکشنبه هفتم رجب سال ۱۲۵۰ در تبریز جلوس کرد و در جمعه دوم رمضان به تهران رسید و پس از ۱۴ سال و سه ماه سلطنت در شب سه شنبه ششم شوال ۱۲۶۴ در قصر محمدیه (مغرب تجریش) فوت کرد. نعش او را ابتدا از تجریش به باغ لاله زار آوردند و به امانت گذاشتند. پس از آنکه ناصرالدین شاه به تهران آمد، به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر به قم فرستادند و در شب عید غدیر ۱۲۶۴ در آنجا به خاک سپردند.
۴- ناصرالدین شاه: او در شب ششم صفر سال ۱۲۴۷ متولد شد و در ۱۴ شوال ۱۲۶۴ در تبریز به جای پدرش جلوس کرد و پس از ۴۹ سال و یک ماه و سه روز سلطنت در ۶۶ سال و نه ماه عمر در روز جمعه ۱۷ ذی القعده از سال ۱۳۱۳ در حرم حضرت عبدالعظیم به دست میرزا رضا کرمانی به ضرب گلوله ترور شد و جنازه او پس از انجام غسل در قصر گلستان به حرم حضرت عبدالعظیم برده شد و در آنجا نزدیک یکی از زوجات محبوبه اش به خاک سپرده شد.
۵- مظفرالدین شاه: او پس از ۱۰ سال سلطنت در تهران وفات یافت (۱۹ ذی القعده ۱۳۲۴) و جنازه او را که مدت ها در تکیه دولت تهران به امانت گذاشته بودند، به عتبات بردند. محمدعلی شاه فرزند او نیز در عتبات دفن شد. احمدشاه آخرین پادشاه قاجار در ۲۶ رمضان ۱۳۴۸ وفات کرد و جسدش در عتبات مدفون شد.
سیروس غفاریان/شرق
