به گزارش تارنمای مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، در اواخر شهریور ۱۳۵۹، دولت بعثی صدام با حمایت ضمنی آمریکا، جنگ را به کشور ایران تحمیل کرد.

تهاجمات سراسری رژیم بعثی عراق به خاک ایران در سال ۱۳۵۹ با بمباران پاسگاه‌ها و شهرهای مرزی و به دنبال آن، هجوم ده‌ها لشکر پیاده و زرهی ارتش این کشور از راه‌های مرزی به خاک ایران آغاز شد و در ادامه، ارتش عراق با اجرای عملیات‌های نظامی گسترده در مناطق غرب، شمال غرب و جنوب ایران، بخش‌هایی از سرزمین جمهوری اسلامی را به اشغال خود درآورد.

این در حالی بود که نیروهای مسلح ایران وضعیت مناسبی نداشتند و در جنگی نابرابر با ارتش عراق از کشور دفاع می‌کردند.

در این وضعیت، جهادهای سازندگی مناطق مختلف که تا پیش‌ازاین سفیران انقلاب در روستاهای محروم بودند، به یاری نیروهای مسلح آمدند و در کنار سپاه و ارتش به دفاع از کشور اسلامی ایران پرداختند.

با ورود جهاد سازندگی به جبهه‌ها، خلأ حضور نیروهای مردمی به‌واسطه رابطه تنگاتنگی که جهاد با مردم داشت پر می‌شد. جهاد در روستاها مردم را برای گسیل به جبهه‌ها تشویق و بسیج می‌کرد.

به‌منظور برنامه‌ریزی برای مشارکت مردم شهرها و روستاها در جنگ، سازمانی به نام ستاد پشتیبانی جنگ جهاد ایجاد شد. سپس جهاد سازندگی نیروهای خود را به دو دسته تقسیم کرد. مقر اصلی و تمرکز نیروها در شهر و در پشت جبهه قرار گرفت و واحدهای مهندسی رزمی به خطوط مقدم جبهه اعزام شدند.

جهاد سازندگی در ابتدا فعالیت خود را با انتقال کمک‌های مردمی به جبهه‌ها آغاز کرد و سپس ستاد مهاجرین جنگی را تشکیل داد.

ساماندهی مردم جنگ‌زده و جمع‌آوری احشام مردم در مناطق رهاشده بخش دیگری از فعالیت‌های جهادگران بود.

ازجمله جهادگرانی که از همان ابتدا خود را به اهواز رساندند و ستون فقرات مهندسی جنگ را در قالب ستاد مهندسی جنگ جنوب بنیان نهادند، مهندس طرحچی و ناجیان بودند.

در گام بعدی، بخش فرهنگی جهاد شروع به کار کرد و جهادگران که در شوراهای روستایی هم فعال بودند، در قالب کمیته‌ای فرهنگی به هوشیار کردن مردم در مقابله با دشمن، اعزام نیرو و جمع‌آوری اسلحه‌هایی که در اختیار روستاییان و عشایر بود پرداختند.

این کمیته با حضور در جبهه‌ها و فیلم‌برداری از مناطق جنگی و برگزاری مراسم در روستاها، نقش بی‌بدیلی در گسترش فرهنگ جهاد و شهادت داشتند. ازجمله این جهادگران، سید شهیدان اهل‌قلم؛ سید مرتضی آوینی بود که اسوه این کمیته گردید.

بخش دیگری از فعالیت‌های جهاد در حوزه بهداشت و پزشکی بود. با توجه به تجربه نوزده‌ماهه‌ای که جهاد سازندگی قبل از جنگ در اعزام پزشکان و دانشجویان پزشکی به مناطق محروم داشت، در طول جنگ نسبت به سایر نهادها آماده‌تر بود و از همین رو، کار اعزام پزشکان و امدادگران به جبهه‌ها را بر عهده گرفت و در نتیجه اولین گروه‌های پزشکی با تلاش جهاد به مناطق جنگی اعزام شدند. مسئولیت این کار را آقای خلقانی بر عهده گرفت و افرادی چون دکتر شهیدزاده در این کمیته خدمات ارزنده‌ای انجام دادند.

کمیته دیگری که جهاد سازندگی از میان مردم ایران سازمان‌دهی و به جبهه‌ها اعزام کرد، کمیته حمل‌ونقل و تعمیر ماشین‌آلات بود. افراد حاضر در این کمیته بیشتر مکانیک‌ها و تعمیرکارانی بودند که در بازار در بخش خصوصی فعالیت می‌کردند، اما مغازه‌های خود را تعطیل کرده، به جبهه‌ها اعزام شدند. آنان در جبهه‌ها، ماشین‌آلات و ابزار جنگی رزمندگان ارتش و سپاه را تعمیر می‌کردند.

هر استان نیز اقدام به تشکیل گروه‌های پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد کرد که بعدها به تیم، گروهان، گردان و تیپ پشتیبانی و مهندسی جنگ تبدیل شدند.

 

اقدامات مشترک جهاد قبل از هر عملیات

نکات مشترک همه عملیات‌ها در مناطق جنوب، احداث مواضع توپخانه، سنگرهای رزمندگان، سایت‌های جدید و جاده‌های دسترسی به نزدیک‌ترین خطوط دشمن بود که می‌بایست آرام و مخفیانه انجام می‌شد تا موجب غافلگیری دشمن شود. این امکانات به‌طوری برنامه‌ریزی و محرمانه باید کامل و فراهم می‌شد تا رزمندگان با سرعت بر دشمن غلبه پیدا می‌کردند.

در شمال غرب و غرب کشور که مناطق بیشتر کوهستانی است؛ احداث جاده‌ها تا رسیدن به قله کوه‌ها، اولویت فعالیت‌های جهاد سازندگی بود.

عبور از رودخانه‌های کوچک و بزرگ، بدون امکان ساخت پل در هیچ نقطه‌ای امکان نداشت. ساخت پل‌های گوناگون در جنوب و شمال هم از فعالیت‌های عملیاتی مهندسی جنگ جهاد بود.

رساندن امکانات برای ساخت کارخانه یخ و آشپزخانه، آبرسانی به رزمندگان، آماده کردن سرویس‌های دست‌شویی و حمام و … ازجمله اقداماتی بود که جهادگران می‌بایست قبل از عملیات انجام می‌دادند.

در ادامه به اقدامات ارزشمند و البته سخت و طاقت‌فرسای جهاد سازندگی در پیشبرد اهداف برخی از عملیات‌های دفاع مقدس اشاره می‌شود.

 

عملیات امام علی (ع)

در عملیات امام علی (ع) که در تاریخ ۳۱/۲/۱۳۶۰ انجام شد، پیش از عملیات، جهادگران دامغان تلاش بسیاری کردند تا جاده‌ای هشت کیلومتری در میان رمل‌ها احداث کنند، درحالی‌که در باور عمومی، امکان کشیدن جاده از بین رمل‌ها و رسیدن به پشت دشمن قابل تصور نبود.

در نتیجه احداث این جاده به دست جهادگران، مواضع توپخانه تغییر یافت و کمک‌های مردمی نیز به مناطق عملیاتی ارسال شد.

 

عملیات ثامن‌الائمه (ع)

پیش از این عملیات که در تاریخ ۵ مهرماه ۱۳۶۰ انجام شد؛ جهاد سازندگی با به‌کارگیری بیش از ۱۵۰۰ جهادگر توانست بیش از ۱۰۰ کیلومتر خاکریز ایجاد کند.

 احداث جاده وحدت از میان مرداب‌های شرق بهمن‌شیر به‌منظور فراهم کردن زمینه برای تجهیز و تدارک نیروهای رزمنده، احداث سه پل مواصلاتی روی رودخانه کارون؛ احداث خاکریز دفاعی کناره کارون، جابجایی مواد سوختی از آبادان به اهواز و توزیع آن بین رزمندگان، فعالیت‌های پزشکی و امدادی؛ ارسال کمک‌های مردمی از ستادهای پشتیبانی سراسر کشور، ازجمله فعالیت‌های مهندسی جهاد در این عملیات بود.

 

عملیات مطلع الفجر

عملیات مطلع الفجر در تاریخ ۲۰/۹/۱۳۶۰ در استان کرمانشاه و منطقه گیلان غرب انجام شد. جهاد سازندگی در این عملیات در ارتفاعات چرمیان، سرتتان، شیاکوه، دیزه کش، برآفتاب، آوازین، تنگ کورک، دشت شک میان، اناره، مرلی، فریدون هوشیار، چم وین و روستاهای کمار، گورسفید و گورسوار در دشت گیلان غرب، جاده‌هایی احداث کرد که تحسین فرماندهان را در خصوص عملکرد پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد برانگیخت.

احداث و ترمیم بیش از ۴۰۰ کیلومتر جاده، راه‌اندازی بیمارستان ولی‌عصر (عج) در منطقه گیلان غرب، ارسال کمک‌های مردمی و تأمین تدارکات رزمندگان مستقر در مناطق کوهستانی باتحمل مشقات فراوان، ازجمله اقدامات واحد پشتیبانی و مهندسی جهاد در این عملیات بود.

 

عملیات فتح‌المبین

در این عملیات که در تاریخ ۲/۱/۱۳۶۱ انجام شد، پشتیبانی و مهندسی جنگ علاوه بر احداث جاده‌هایی قبل از عملیات، در حین عملیات نیز اقدامات مؤثری انجام داد:

احداث و ترمیم بیش از ۹۱۰ کیلومتر جاده عملیاتی و تدارکاتی، احداث ۴۹۲ کیلومتر خاکریز، احداث ۱۳۰ دهنه پل کوچک و بزرگ در محور شوش؛ احداث بیش از ۲۳۴۰۰ مورد انواع سنگرهای انفرادی، اجتماعی، احداث ۱۳ باند هلی‌کوپتر، ساخت و راه‌اندازی دو قرارگاه فرماندهی همراه با نصب ۱۴ سنگر بتونی بزرگ در این قرارگاه‌ها، احداث و بهره‌برداری از ۱۱ واحد اورژانس صحرایی، راه‌اندازی بیمارستان شوش با افزایش ظرفیت آن از ۱۷ تختخواب به ۷۰ تختخواب

 

عملیات بیت‌المقدس

عملیات بیت‌المقدس در تاریخ ۱۰/۲/۱۳۶۱ در محور عملیاتی غرب کارون و شمال خرمشهر انجام شد. احداث خاکریز و جاده تدارکاتی مهم اهواز-خرمشهر-کرخه نور و خاکریز جاده سوسنگرد-هویزه، نقش تعیین‌کننده‌ای در این عملیات داشت.

در این عملیات احداث و ترمیم بیش از ۷۹۰ کیلومتر انواع جاده‌های عملیاتی و تدارکاتی؛ احداث و تقویت ۵۵۷ کیلومتر خاکریز؛ احداث بیش از ۷ دهنه پل بزرگ روی رودخانه‌های کارون، کرخه کور، نیسان، احداث ۴۶۳۵ سنگر متنوع نفرات، ماشین‌آلات، تجهیزات نظامی و زرهی، فعالیت‌های پزشکی وامدادی، ارسال کمک‌های مردمی از ستادهای پشتیبانی سراسر کشور در کارنامه مهندسی جهاد ثبت‌شده است.

 

عملیات خیبر

عملیات خیبر در تاریخ ۳/۲/۱۳۶۲ در منطقه بصره میسان و محدوده هورالهویزه انجام شد. مهم‌ترین اقدامات واحد پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی در این عملیات عبارت بود از:

ساخت ۱۴ کیلومتر پل شناور ابتکاری سیدالشهدا (ع)؛ احداث بیش از ۱۴۵ کیلومتر انواع جاده‌های عملیاتی و مواصلاتی؛ ترمیم، تکمیل و شن‌ریزی ۲۰۵/۵ کیلومتر جاده با عرض متوسط ۱۰ متر و ارتفاع ۵/۰ تا ۳ متر که بعضی از این جاده‌ها در داخل آب و باتلاق ایجاد شد، ساخت بیش از ۲۹ کیلومتر دژ و سیل بند با عرض متوسط ۱۰ متر، احداث ۵۰۰۰ مترمربع پد در داخل جزیره مجنون، احداث ۱۰۴ سکوی توپ‌های ضد هوایی، احداث اسکله خاکی شهید بقایی در دژ شرقی با ظرفیت ۳۰ تن، احداث و تعمیر ۳۸۴ کیلومتر جاده و …

 

عملیات بدر

عملیات بدر در تاریخ ۲۰/۱۲/۱۳۶۳ در منطقه بصره، میسان و محدوده هورالهویزه انجام شد. مهم‌ترین اقدامات پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد سازندگی در این عملیات عبارت بود از:

احداث ۲۴ کیلومتر جاده عملیاتی ازجمله بزرگ‌راه مهم بدر و جاده قمر بنی‌هاشم (ع) که بخشی از مسیر بزرگ‌راه بدر در داخل آب و ارتفاع جاده یک تا ۴ متر بوده است؛ احداث یک دهنه پل بزرگ، احداث ۱۰۰ متر کانال آب

 

عملیات قادر

در عملیات قادر که در کوه‌های سر به فلک کشیده اشنویه انجام شد؛ گردان‌های مهندسی جهاد وظیفه داشتند در قله‌های مرتفع و در سرمای سخت این منطقه جاده احداث کنند.

احداث ۲۶ پل کارگودین، ۲۵ پل آرمیکو و ۴۰ پل لوله‌ای در محور مکتب به دراو، ساخت ۳۵ پل در جاده حصار دوست و جاده هارکوت، احداث ۲۸ پل لوله‌ای در محور لولان، مکتب، گرداشون و سرسپندار، احداث و تعمیر ۹ کیلومتر جاده، از مهم‌ترین اقدامات ارزشمند جهاد سازندگی در این منطقه صعب‌العبور بود.

 

عملیات والفجر ۸

این عملیات در تاریخ ۲۰/۱۱/۱۳۶۴ در منطقه فاو اجرا شد. ازجمله مهم‌ترین اقدامات مهندسی جهاد در این عملیات عبارت بودند از:

احداث ۲۳۶ کیلومتر خاکریز یک جداره و دوجداره، احداث و ترمیم بیش از ۶۰۹ کیلومتر انواع جاده‌های عملیاتی و تدارکاتی که بخش عمده‌ای از این جاده‌ها در مناطق باتلاقی و هم‌زمان با آتش سنگین دشمن ایجاد شد، احداث ۳ سد خاکی، ساخت ۷ اسکله، احداث پل عظیم و مشهور بعثت و بیش از ۲۷ دهنه انواع پل لوله‌ای دیگر که طول ۵ مورد از آن‌ها ۱۵۹۵ متر بود، احداث بیش از ۳۰ کیلومتر دژ با ارتفاع متوسط ۴ متر، احداث بیش از ۳۱ کیلومتر کانال آب به عرض ۳ تا ۱۵ متر، ساخت بیش از ۲۸۴ سکوی استقرار انواع توپ‌های صحرایی، احداث ۹۱ سکوی استقرار تانک زرهی و پدافند ضد هوایی، ساخت و نصب ده‌ها دکل دیدبانی، احداث جاده سایت موشکی جنوب فاو به طول ۸۰۰ متر و…

 

عملیات کربلای ۵؛ جنگ خاکریزها و بلدوزرها

فعالیت‌های اصلی پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد در عملیات کربلای ۵ از تاریخ ۱۹/۱۰/۱۳۶۵ شروع و تا ششم اردیبهشت ۱۳۶۶ ادامه داشت.

در این عملیات احداث بیشترین خاکریزها در زیر شدیدترین آتش دشمن انجام شد و جهادگران بسیاری نیز در این راه به شهادت رسیدند. به دلیل فعالیت بسیار زیاد دستگاه‌های سنگین مهندسی در این عملیات، بسیاری از آن‌ها از کار افتادند و بعد از تعمیر دوباره به کار گرفته شدند. بر همین اساس عملیات کربلای ۵ در میان جهادی‌ها، به جنگ بلدوزرها و خاکریزها شهرت دارد.

مهم‌ترین فعالیت‌های واحد پشتیبانی و مهندسی جهاد سازندگی در این عملیات عبارت بود از:

احداث، تکمیل، ترمیم و شن‌ریزی بیش از ۳۲۴ کیلومتر انواع جاده‌های درجه‌ یک، دو و سه در مناطق مختلف باتلاقی و داخل آب؛ احداث و ترمیم بیش از ۵۰۲ کیلومتر خاکریز یک جداره و دوجداره با ارتفاع یک تا چهار متر؛ احداث شش دهنه پل لوله‌ای بزرگ، ساخت ده اسکله خاکی برای عبور از رودخانه‌های منطقه عملیاتی، احداث و ترمیم ۸۶۴۲ متر دژ مستحکم، احداث ۸۱۶ متر کانال آب رو و ۱۵۸۰ متر کانال نفر رو، احداث ۶۲۰۰ مترمربع پد در داخل آب و …

 

منبع:

فصلنامه تخصصی نگین ایران (شماره ۵۱)، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، صص ۲۹، ۳۰، ۳۱، ۳۳، ۳۴، ۳۵، ۳۹، ۴۵، ۴۶، ۴۷، ۵۰