پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ آنچه در دوره پهلوی اول در قامت قشون متحدالشکل و بعد ذیل عنوان «ارتش نوین» طراحی و اجرا شد، بیش از آنکه ابتکار رضاخان سردار سپه باشد، تکمیل طرح انگلستان بود. در این رابطه شواهد متعددی ارائه شده، اما نشانه مهم این ادعا این است که اقدامات انگلستان در ایجاد یک ارتش منظم اما وابسته، مقدم بر تحرکات رضاخان بودند. در همین زمینه بررسی تشکیلات موسوم به «کمیته شرق» در وزارت انگلستان و باورهای وزیرخارجه وقت لندن، لرد جرج کرزن، که چندین سال قبل از ورود و بازیگری رضاخان به حوزه سیاسی، جهت سامانبخشی به قوای نظامی ایران شکل و مطرح شد، حائز اهمیت است.
«کمیته ایران» یکی از گام‌های مهم انگلستان برای شکل‌دهی به ارتش جدید در ایران به عنوان یکی از حلقه‌های مقابله با انقلاب بلشویکی روسیه بود. در این مورد جرج کرزن، سیاستمدار انگلیسی آشنا با ایران و آسیای مرکزی که موفق شده بود سکان وزارت امورخارجه این کشور را در دست گیرد، نقش محوری را داشت. این فرد در گام اول (۱۹۱۷م) به منظور ترسیم سیاست‌های انگلستان در ایران، «کمیته ایران» را در وزارت امورخارجه تشکیل داد و در آن، اولین مباحث مرتبط با تحولات قوای نظامی کشورمان را مطرح کرد. فردی که حتی پیش از وزارت نیز معیار سیاست انگلستان در ایران به‌شمار می‌آمد؛ ضمن اینکه اتکای کامل نیروی دریایی انگلستان به نفت ایران در جنگ جهانی اول و نیز مسئله دائمی دفاع از هند، دولت انگلستان و کرزن را ناچار ساخت در اواخر سال ۱۹۱۷ کمیته ایران را تشکیل دهند؛ بنابراین منظور از تشکیل کمیته ایران این بود که «قضیه ایران یک بار برای همیشه حل شود» و انگلستان سلطه خود را بر سراسر کشور برقرار سازد.[۱]
کرزن و انگلستان با تشکیل کمیته ایران اهداف متنوعی را در دستور کار داشتند. مشغله ذهنی کرزن در تمامی عمر حفظ هندوستان و از میان بردن قطعی تهدیدات آن بود. روسیه، آلمان و ناامنی داخلی ایران از عوامل تهدیدزا به‌شمار می‌آمدند. بهترین راه نیز از منظر او ایجاد زنجیره‌ای از دولت‌های دست‌نشانده از مرزهای غربی هند تا دریای مدیترانه بود. در این دوره اکثر کشورهای همسایه ایران در شرق و غرب کاملا در تسلط انگلستان بودند، اما ایران هنوز دعوی استقلال داشت. برای این منظور کمیته ایران اولین نهادی بود که طرح‌های مرتبط با ایجاد ارتش منسجم در آن مطرح شد و فعالیت آن در تدوین و شکل‌گیری «قرارداد ۱۹۱۹» تأثیرگذار بود.[۲]
کرزن درباره اهمیت ایران گفته است: «موقعیت جغرافیایی ایران، عظمت منافع ما در آن کشور و امنیت آتی امپراتوری شرقی ما، امروز هم درست مانند پنجاه سال گذشته به ما اجازه نمی‌دهد خود را از آنچه در ایران رخ می‌دهد برکنار نگه داریم».[۳] جرج کرزن علاوه بر این، از منظر اهمیت بین‌المللی، ایران را «یکی از مهره‌های شطرنج قدرتمندان در بازی برای سلطه بر جهان توصیف می‌کند».[۴]
پی‌نوشت‌ها:
