رئیس «سیا»، سفیر آمریکا در تهران

روز 26 اسفند 1351 ریچارد هلمز رئیس پیشین سازمان «سیا» به عنوان سفیر جدید آمریکا در ایران وارد تهران شد.

«ریچارد مک‌گارا هلمز» رئیس پیشین سازمان سیا و سفیر اسبق امریکا در ایران در 10 فروردین 1292 در ایالت پنسیلوانیا به دنیا آمد. هلمز تحصیلات متوسطه را در آمریکا و 2 سال آخر آن را در فرانسه و آلمان به پایان برد و به دو زبان آلمانی و فرانسه تسلط کافی یافت. در این سالها برادر ریچارد هلمز در کالج «له‌روزه» سوئیس تحصیل می‌کرد و با محمدرضا پهلوی همکلاس بود. ریچارد هلمز پس از پایان تحصیلات متوسطه به ایالات متحده بازگشت و در کالج ویلیامز ادامه تحصیل داد. او در دوران تحصیل دانشگاهی با پسر هاگ‌بیلی، رئیس آژانس یونایتدپرس، آشنا شد و در نتیجه پس از اتمام کالج در این آژانس خبری به کار پرداخت. اشتغال هلمز در یونایتدپرس 5 سال به طول انجامید و مهمترین موفقیت شغلی او در این دوران مصاحبه اختصاصی وی با آدلف هیتلر بود. در1316 هلمز به کار با آژانس ایندیاناپولیس تایمز پرداخت و در این مؤسسه تا سمت مدیریت تبلیغات ترقی کرد. با شروع مداخله امریکا در جنگ دوم جهانی، هلمز در شهریور 1321 به خدمت نظام فراخوانده شد و در نیروی دریایی به کار پرداخت.
فعالیت اطلاعاتی هلمز به تأسیس اداره خدمات استراتژیک o.s.s 1 توسط ویلیام دونوان آغاز می‌شود. هلمز 30 ساله در تابستان 1322 به این سازمان جلب شد و طی دوران 2 ساله فعالیت خود مورد توجه دونوان قرار گرفت. در 1324 با انحلال o.s.s، هلمز به وزارت دفاع منتقل شد ولی مدت کوتاهی بعد با تأسیس «گروه مرکزی مطالعات» به این ارگان نوپا جلب شد و با تأسیس سازمان سیا در 1947 به آن پیوست.
از فعالیت‌های اطلاعاتی هلمز از 1326 تا 1331 اطلاعات چندانی در دست نیست. در این سالها که دوران آغازین جنگ سرد و دشوارترین سالهای آن است، ریچارد هلمز نقش مرموز و ناشناخته‌ای در معاونت جاسوسی و ضد جاسوسی سیا که مسئولیت ایجاد شبکه‌های جاسوسی «سیا» را در سراسر جهان به عهده داشت، ایفا می‌نمود. هلمز به همراه رئیس خود آلن دالس در این سالها در آلمان مستقر بود و هدایت شبکه‌های پنهانی «سیا» در شرق اروپا را به دست داشت. از این رو بعدها هلمز در «سیا» به عنوان کارشناس درجه اول «جعلیات» مورد تحسین بود.
در سال 1331 هلمز به «اداره هماهنگی سیاسی»(o.p.s)2 منتقل شد. «کرمیت روزولت» عامل کودتای 28 مرداد علیه مصدق از کارمندان ارشد این اداره بود. بخش o.p.s سیا که بعدها نام پوششی فوق را کنار نهاد و «معاونت عملیاتی سیا» خوانده شد، مهمترین ارگان سیا به شمار می‌رفت که تحت ریاست فرانک وایزنر، چهره سرشناس این سازمان قرار داشت. o.p.s مأموریت انجام عملیات شبه نظامی و سیاسی و تبلیغات پنهانی سیا را در سراسر جهان به عهده داشت و در واقع هر آنچه به اقدامات مداخله‌گرانه و توطئه‌گرانه سیا مربوط می‌شود در حوزه فعالیت این معاونت بود. به همین دلیل انبوهی از کارشناسان سیاسی، روانشناسی، اقتصادی و نظامی را در خدمت داشت. ریچارد هلمز در o.p.s مسئولیت بخشی را عهده‌دار بود که بعدها توسط کارکنان سیا و روزنامه‌نگاران امریکایی بخش «عملیات کثیف» نام گرفت. بدین ترتیب، ریچارد هلمز در 39 سالگی به یکی از مقامات کلیدی سرویس اطلاعاتی امریکا بدل شد. آغاز ریاست ریچارد هلمز بر اداره کل اجرایی سیا در 1331، با عملیات مداخله‌گرانه امریکا در ایران، که با کودتای 28 مرداد 1332 به فرجام رسید، مقارن است.
ریچارد هلمز به مدت 9 سال معاونت o.p.s و ریاست اداره کل اجرایی آن را به عهده داشت و در 1342 به معاونت عملیاتی سیا رسید. در این زمان توسط کندی، جان مک‌کن به جای آلن دالس به ریاست سیا منصوب شده بود. جان مک‌کن برخلاف دالس کهنه‌کار یک چهره حرفه‌ای نبود و سابقه‌ای در سیا نداشت. بنابراین، عملاً ریچارد هلمز در ترکیب مدیریت سیا در دوران کندی یک مقام تعیین کننده به شمار می‌رفت. در سالهای اولیه دهه چهل، زمانی که شاه با اعزام اردشیر زاهدی تلاش کرد تا حمایت کاخ سفید از نخست‌وزیر امینی را سلب کند، دست به دامان هلمز شد و هلمز مهمترین نقش را در متقاعد کردن کندی به توقف حمایت از امینی ایفا کرد.
در 1344 توسط لیندون جانسون، دریابان ویلیام ربورن به ریاست سیا منصوب شد. اما این ریاست کمتر از یک سال دوام یافت و او به دلیل بی‌کفایتی در خرداد سال بعد از کار برکنار شد و در نتیجه ریچارد هلمز در 9 تیر 1345 به عنوان رئیس سیا در کاخ سفید سوگند یاد کرد.
دوران ریاست هلمز نزدیک به 7 سال طول کشید که سالهای 1345 تا اواخر اسفند 1351 را در برگرفت. هلمز هم در دوران معاونت سیا یعنی سالهای 1341 تا 1345 و هم در دوران ریاست سیا مسافرتهایی به تهران داشته است. هلمز سرانجام در پی افشاء دخالتهای گسترده «سیا» در تقلبات انتخاباتی نیکسون در ماجرای «واترگیت» ناگزیر شد در 1351 از مقام خود استعفا کند. در آن زمان اسناد تکان‌دهنده‌ای از مداخلات سیا در امور داخلی ایالات متحده منتشر شد. حادثه «واترگیت» منجر به تشکیل کمیسیون ویژه‌ای در سنای آمریکا برای رسیدگی به اعمال غیرقانونی سیا شد و هلمز و سایر مقامات سیا به پای میز محاکمه کشیده شدند. در این محاکمات روشن شد که از 1346، سیا به دستور جانسون مأموریت یافته که دستهای خارجی را در پس نهضت ضدجنگ ویتنام کشف کند و هلمز این مأموریت را با وجود مغایرت آن با وظایف سیا پذیرفته است و بدین ترتیب به تدریج میلیونها امریکایی را زیر پوشش عملیاتی ـ اطلاعاتی خود برده است. نشر این حقایق برای افکار عمومی امریکا که سخت به دموکراسی‌اش می‌بالید تکان دهنده بود و جامعه امریکایی را به شدت علیه ریچاردنیکسون و ریچارد هلمز تحریک کرد. رسوایی واترگیت ریچاردنیکسون را مجبور کرد تا برای نجات موقعیتش ریچارد هلمز را از ریاست سیا کنار گذارد.  ریچارد هلمز روز اول دی 1351 قبل از ترک سازمان سیا مأموریت یافت تا به عنوان سفیر امریکا به ایران بیاید و با بهره‌گیری از سوابق دیرین دوستی خود را با محمدرضا پهلوی فعالیت‌های سیا در منطقه خلیج‌فارس را وارد مرحله جدیدی کند. او در 13 بهمن 1351 اتاق ریاست سیا را ترک کرد، ولی فعالیتش در سیا به پایان نرسید.ب سپس در 26 اسفند 1351 به همراه همسر انگلیسی‌اش وارد تهران شد.
هلمز با ورود به ایران مسئولیت ریاست ایستگاه «سیا» در تهران را بر عهده گرفت و جانشین «ویلیام برومر» گردید. هلمز از این پس نقش بسیار تعیین‌ کننده‌ای در حوادث سالهای دهه پنجاه ایران برعهده گرفت. در دوره برومر و هلمز تهران بعد از بیروت به بهشت جاسوسان شهرت یافت.3 این دوره اوج سالهای رقابت تسلیحاتی شرق و غرب و منتهای ایام جنگ سرد بود و جنگ جاسوسان مهمترین وجه این نبرد دوران‌ساز به شمار می‌رفت.
در دوران اقامت هلمز در تهران، رسیدگی سنای امریکا به پرونده جنجالی واترگیت و اعمال غیرقانونی سیا ادامه یافت و هلمز طی این دوران 4 ساله 16 بار به واشنگتن سفر کرد و بیش از 30 بار و متجاوز از 100 ساعت در کمیسیون چرچ (منسوب به فرانک چرچ سناتور ایالات آیداهو) بازجویی شد.4 دوران مأموریت هلمز در تهران در 5 دی 1355 به پایان رسید و وی در این روز برای همیشه ایران را ترک کرد.5 مدت کوتاهی بعد در 13 آبان 1356 ریچاردهلمز به جرم پنهان کردن اطلاعات خود در زمینه عملیات شیلی از سنای امریکا به 2 سال زندان تأدیبی و 2 هزار دلار جریمه محکوم گردید، ولی این محکومیت با وساطت کاخ سفید بخشوده شد. با وجود ترک ایران روابط هلمز با دربار پهلوی قطع نشد و این روابط تا وقوع انقلاب اسلامی ایران ادامه یافت.

پا نوشت‌ها:
1- office of Strategic Servicess – Oss
2- office of Policy Coordination
3ـ دو دهه واپسین حکومت پهلوی، حسین آبادیان، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ص 421.
4ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، فردوست، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، جلد 2 ص 217.
5ـ پس از هلمز، ویلیام سولیوان سفیر آمریکا در فیلیپین در 20 فروردین 1356 به عنوان سفیر جدید آمریکا در ایران معرفی شد و در 18 خرداد همان سال به تهران آمد.

موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی