«قاضی از هویدا می‌پرسد در این ۱۳ سال که نخست‌وزیر بودی چه‌کار کردی؟
هویدا در جواب می‌گوید وقتی من سرکار آمدم خودکار بیک ۵ ریال بود، تا آخر دوران من هم ۵ ریال باقی ماند.»
جملات بالا، یکی از مشهورترین گزاره‌هایی است که در افواه و افکار عمومی به‌عنوان دلیلی بر عملکرد اقتصادی خوب دوران نخست‌وزیری هویدا جا افتاده است. امیرعباس هویدا، با ۱۳ سال نخست‌وزیری در ۴ دولت از سال ۱۳۴۳ تا سال ۱۳۵۶، رکورددار بیشترین دوران نخست‌وزیری در رژیم پهلوی است.
کارگزاران پهلوی از وضعیت اقتصادی دوره هویدا، در خاطرات و آثار مکتوب حکایت دیگری دارند:
روایت وزیر دربار
- اسدالله علم:
اسدالله علم، از نزدیکان محمدرضا پهلوی که سابقۀ تصدی چند وزارت و همچنین نخست‌وزیری در دوران پهلوی دوم برعهده داشت، در خاطرات خود مطالبی دربارۀ وضعیت نابسامان اقتصادی دولت‌های هویدا دارد. به‌عنوان مثال می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- علم در ۲۶ دی ۱۳۵۵ در نامه‌ای به شاه دربارۀ اوضاع نابسامان کشور می‌نویسد: « قطع برق طولانی در سرتاسر کشور، وضعیت اسفبار ارتباطات، کمبود انواع مواد غذایی ضروری به جز نان، بی توجهی کامل نسبت به احتیاجات مردم، تورم روز افزون، وضع قوانین جدید بدون ایجاد کوچکترین آمادگی با هشدار قبلی. همه اینها در اثر خرابکاری عمومی از داخل پیش آمده یا ناشی از بی کفایتی محض دولتی است که به سیا یا سازمان مشابه وابسته است؟.»[۱]
- اسدالله علم دربارۀ گرانی رو به رشد در دوران مدیریت هویدا می‌گوید: «در تابستان ۱۳۵۲، بسیاری از انواع مواد غذایی کم‌یاب شده و اگر هم یافت می‌شد، با قیمتی چندده برابری به‌فروش می‌رسید. در ماه‌های نخست سال ۵۳، نان هم پیدا نمی‌شد و هویدا همواره اعلام می‌کرد که ما در «عصر طلایی» به‌سر می‌بریم»![۲]
از زبان رئیس سازمان بازرسی شاهنشاهی
- حسین فردوست:
حسین فردوست، رئیس سازمان بازرسی و دوست محمدرضا شاه پهلوی از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰، دربارۀ عملکرد اقتصادی هویدا چنین می‌گوید:
«در دوران ۱۳ سالۀ نخست‌وزیری هویدا همه می‌چاپیدند و هویدا کاملاً نسبت به این وضع بی‌تفاوت بود؛ درصورتی‌که یکی از مهم‌ترین وظایف رئیس دولت، جلوگیری از فساد و حیف و میل اموال دولتی است.»[۳]
روایت وزیر تولیدات کشاورزی و وزیر کار
- عبدالمجید مجیدی:
مجیدی از سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۶، رئیس سازمان برنامه و بودجۀ دولت هویدا بود. او از «تورم خیلی شدید» در دهۀ ۵۰ شمسی خبر می‌دهد:
«پس از افزایش قیمت نفت در سال‌های ۱۳۵۰ به بعد و به‌دنبال آن افزایش بودجۀ دولت، تورم خیلی شدیدی به‌وجود آمد و علت، آن بود که برخورد صحیحی با مسئلۀ افزایش قیمت نفت وجود نداشت. سعی می‌شد راه‌حل‌ها از طریقی پیدا شود که خیلی قابل توجیه نبود.»[۴]
- داریوش بایندر:
بایندر، دیپلمات رژیم پهلوی و نویسندۀ چند کتاب دربارۀ این حکومت است. او در یکی از کتاب‌هایی که نوشته است می‌گوید:
«گزارشی به واشنگتن در زمستان ۱۳۵۰ چنین نوشت: هزینۀ اقلام خوراکی که غذای اصلی گروه‌های فقیر و متوسط است در سال گذشته تقریباً دو برابر شده است. دستمزدها افزایش یافته، اما متناسب نبوده است. گروه‌های بزرگی از مردم واقعاً در تنگنا قرار گرفته اند. کارشناسان در سازمان برنامه کاملاً از مشکلات مرتبط با توان جذب کشور، تنگناها توزیع نامتعادل درآمد و تأثیرات زیانبار تورم آگاه بودند.»[۵]
روایت آقای نخست‌وزیر
- اردشیر زاهدی:
اردشیر زاهدی، فرزند فضل‌الله زاهدی (نخست‌وزیر بعد از کودتای ۲۸ مرداد)، داماد محمدرضا پهلوی و آخرین سفیر رژیم پهلوی در ایالات متحدۀ آمریکا بود. زاهدی نیز از وضعیت مدیریت اقتصادی هویدا انتقاد می‌کند:
«من به خود هویدا و به وزرای اقتصادی او بارها هشدار دادم که مواظب تورم باشند اما هویدا احمقانه می‌گفت جیبم سنگینه، کی پول میخواد! هویدا درآمد نفتی عظیم مملکت را صرف امور تجملی کرد و اصلاح طلبی و تجدّد طلبی او سطحی و روبنایی بود. در تظاهر به مدرنیسم هیچکس مانند هویدا عمل نمی‌کرد. در این شرایط، فساد مالی اجتناب ناپذیر بود. در خریدهای کلان خارجی که انجام می‌شد بلااستثنا از خارجی‌ها پورسانت می‌گرفتند.»[۶]
از زبان رسانه‌ها
- روزنامه‌ها:
به خاطرات رجال پهلوی از اوضاع وخیم مدیریت اقتصادی هویدا، باید گزارش‌ها و اخبار مطبوعات داخلی زمان پهلوی را نیز اضافه کرد. به‌عنوان مثال، «روزنامۀ اطلاعات» در صفحۀ یک خود در تاریخ ۱۳/۰۷/۱۳۵۰ چند خبر دربارۀ مشکلات اقتصادی کار کرده است:
«برای مبارزه با گران‌فروشی و احتکار، دولت به اقدامات شدیدی دست می‌زند.»
«مواد غذایی که گران شود، توسط فروشگاه‌های فردوسیبه مصرف‌کننده فروخته می‌شود.»
«برای مبارزه با گرانی و احتکار ورود تخم مرغ و پنیر آزاد شد.»
همین روزنامه، یک‌سال بعد در ۲۸/۰۹/۱۳۵۱ از افزایش «قیمت تخم مرغ» و در ۳۰/۱۱/۱۳۵۰ از پاسخ هویدا به نمایندگان مجلسی که منتقد گرانی‌ها بودند، نوشته است.
اوضاع اقتصادی زمان هویدا، یکی از کاریکاتورهای انتقادی ثابت مطبوعات نیز بود.
آنچه آمد، تنها گوشه‌ای از منابع دست‌اول از خاطرات و اظهارات مسئولان رژیم پهلوی و یا روزنامه‌های همان زمان پیرامون اوضاع نابسامان و مدیریت نادرست اقتصادی در زمان نخست‌وزیری امیرعباس هویدا بود. قطعاً اطلاعات دیگری هم از رجال و جراید زمان پهلوی و هم ازطرف دیگر تحلیل و آمارهایی توسط اشخاصی خارج از دربار یا زمان پهلوی دوم وجود دارد که بطلان گزارۀ عملکرد مثبت اقتصادی دولت هویدا را اثبات می‌کند.
[۱] شاهدی، مظفر (۱۳۸۳). مردی برای تمام فصول: اسدالله علم و سلطنت محمدرضا شاه پهلوی. تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ص ۷۴۵.
[۲] سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، نگاهی به وضعیت اقتصاد در دوران نخست‌وزیری هویدا، ۲۱/۱۲/۱۳۹۸، کدخبر: ۵۶۹۱.
[۳] همان.
[۴] همان.
[۵] بایندر، داریوش (۱۴۰۲). شاه، انقلاب اسلامی و ایالات متحده. تهران: نشر کتاب پارسه، ص ۱۲۳.
[۶] آتابای، ابوالفضل (۱۳۸۱). ۲۵ سال در کنار پادشاه: خاطرات اردشیر زاهدی. تهران: عطائی، ص ۲۹۲.
